آیه 67 سوره زخرف

الْأَخِلاَّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِينَ (67)

الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ: دوستان دنيا در آن روز، بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ: بعضى از ايشان مر بعضى را دشمن باشند، إِلَّا الْمُتَّقِينَ‌: مگر پرهيزكاران از اهل ايمان كه ايشان در قيامت نيز دوستان يكديگرند.

تنبيه:

آيه شريفه آگاهى است كه تمام دوستى‌ها روز قيامت مبدل به‌

جلد 11 - صفحه 493

دشمنى گردد الا دوستى كه براى خدا و در راه خدا باشد، لذا حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فرمود: «احب فى اللّه و ابغض فى اللّه» دوستى كن در راه خدا و دشمنى نما در راه خدا «1».

و حضرت صادق عليه السّلام فرمود: الا كل خلة كانت فى الدنيا فى غير اللّه فانها تصير عداوة يوم القيمة: آگاه باشيد هر دوستى كه باشد در دنيا براى غير خدا، مى‌گردد آن دوستى دشمنى روز قيامت‌ «2».

على ابن ابراهيم- روايت نموده كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام بعد از تلاوت اين آيه فرمود: چون دو مؤمن در دنيا دوستى كنند و يكى به جوار رحمت خدا رود، گويد: فلان، دوست من بود و مرا به طاعت تو و اطاعت انبياى تو امر مى‌نمود، در اوامر ترغيب و از نواهى منزجر مى‌نمود، نظر لطف را از او مگير و همچنانكه مرا هدايت نمودى او را به طريق هدايت مستقيم بدار، چنانچه مرا گرامى داشت او را به مكرمت عميم خود رحمت فرما؛ و چون دو كافر و فاسق با يكديگر دوستى كنند و يكى از آنها پيش از ديگرى بميرد، گويد: فلان كس مرا از عبادت و اطاعت تو منع مى‌كرد و بر فسق و معصيت تحريص مى‌نمود و مى‌گفت ما را به خدا رجوعى نيست، نظر لطف از او بردار و به انواع عذاب و اصناف عقاب او را معذب فرما. «3»

تتمه:

خلّت در ميان نوع بشر از چهار وجه بيرون نيست: دو وجه آن مستحسن و مثمر سعادت سرمدى:

1- خلّت حقيقه كه آن را محبت روحانيه گويند و استنابه آن به تناسب ارواح است و تعارف آن مانند محبت انبياء و اولياء و شهداء و اصفياء با يكديگر. 2- محبت قلبيه و آن مستند است به تناسب اوصاف كامله و اخلقه فاضله مانند محبت صلحا و اتقيا در حق يكديگر و دوستى امت با انبياء و ائمه هدى عليهم السلام.

«1» منهج الصادقين، چاپ 1333 شمسى، ج 8، ص 256.

«2» برهان، ج 4، ص 153، حديث 2.

«3» برهان، ج 4، ص 153، حديث 3.

جلد 11 - صفحه 494

و اما دو محبت مذموم: 1- به سبب تيسير مصالح است مانند محبت تجار و صناع و ارباب حاجت به اغنياء. 2- محبت نفسانيه و استناد آن به لذات حسيه و مشتهيات نفسانيه. و چون در قيامت اسباب اين دو نوع محبت مفقودند و غرض و غايت آن حاصل نشود، آن محبت زايل شود و به دشمنى مبدل گردد، پس بايد كه مقصود اهل ايمان از خلت و محبت محض رضاى الهى و غير مشوب به مقاصد دنيوى باشد تا روز حساب به اين خطاب مستطاب سر افراز گردد:

هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ (66) الْأَخِلاَّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِينَ (67) يا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ (68) الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَ كانُوا مُسْلِمِينَ (69) ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ (70)

يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَكْوابٍ وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَ أَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ (71) وَ تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (72) لَكُمْ فِيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْها تَأْكُلُونَ (73) إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ (74) لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ (75)

ترجمه‌

آيا انتظار ميكشند مگر قيامت را كه بيايد آنانرا ناگهان با آنكه آنها ندانند

دوستان در چنين روز بعضيشان براى بعضى دشمنند مگر پرهيزكاران‌

اى بندگان من نيست ترسى بر شما امروز و نه شما اندوهگين ميشويد

آنانكه گرويدند بآيتهاى ما و بودند منقادان اوامر ما

وارد شويد ببهشت شما و همسرانتان آنجا اكرام و مسرور خواهيد شد

بگردش درآورده شود بر آنان قدحها و تنگ‌هائى از طلا و در آنست آنچه ميخواهد آنرا نفسها و لذّت ميبرد چشمها و شما در آن جاودانيانيد

و اين آن بهشتى است كه بارث داده شديد آنرا بسبب آنچه بوديد

جلد 4 صفحه 614

كه ميكرديد

براى شما در آن ميوه بسيار است كه از آنها ميخوريد

همانا گناهكاران در عذاب دوزخ جاودانيانند

تخفيف داده نشود بر آنها و آنان در آن نوميدانند.

تفسير

خداوند متعال براى توبيخ و ملامت كفّار و فجّار ميفرمايد كه آيا بعد از آمدن قرآن و كشف حقائق براى فرق مختلفه آنان باز منتظر چيزى هستند جز روز قيامت كه ناگهان بر آنها وارد و آنان بكلّى غافل و بى‌خبر از آن باشند چون ايمان بآن ندارند و بايد دانست كه دوستانى كه براى امور دنيوى با يكديگر مرافقت مينمايند بدون غرض الهى در آخرت با هم دشمن ميشوند چنانچه از امام صادق عليه السّلام نقل شده چون آنجا معلوم ميشود كه هر يك موجب بعد ديگرى از مقام ربوبى شده‌اند و بيكديگر ضرر اخروى وارد نموده‌اند ولى دوستى و معاشرت و مرافقتى كه براى خدا باشد مانند دوستى اهل تقوى با يكديگر در دنيا هميشه باقى و برقرار خواهد بود و در آنروز خداوند بآنها ميفرمايد اى بندگان من خوف و ترس و حزن و اندوه شما تمام شد امروز روز آسايش و راحتى شما است تا خدا خدائى ميكند و مخاطب كسانى هستند كه ايمان آوردند بائمه اطهار و مطيع و منقاد ايشان بودند چون اطاعت و انقياد از ايشان اطاعت و انقياد از خدا و پيغمبر است چنانچه مراد از متّقين هم بروايت كافى از امام صادق عليه السّلام شيعيان ايشانند و امر ميشود بآنها كه داخل بهشت شويد بازنهاتان در دنيا كه شيعه بودند اكرام و پذيرائى ميشود از شما كه مسرور شويد بطوريكه آثار سرور از چهره شما نمايان باشد و آنها داخل ميشوند و گردش ميكنند در اطراف ايشان حوران و غلمان بهشتى با قدحهائى مملوّ از طعام و تنگهائى پر از شراب طهور بهشتى كه تمام آنها از طلاى خالص است و در بهشت است آنچه نفس و دل مؤمن بخواهد از طعام و شراب و لباس و تعيّن و تجمّل و تغنّى و خلوت و جلوت و صحبت و عشرت و انواع لذائذ روحى و جسمى كه بچشم ديده شود مانند گل و سبزه و درخت و آب جارى و قصر عالى كه لذّت نظرى دارد و غير اينها كه قبلا ذكر شد و همه در آن هميشه سالم و غانم و باقى و برقرار خواهند بود و بالاتر از همه آنكه اهل تقوى اين بهشت و نعمتهاى آنرا باستحقاق در مقابل اعمالشان در دنيا مالك ميشوند و از كفّار و فجّار ارث ميبرند

جلد 4 صفحه 615

بتقريبى كه در اوّل سوره المؤمنون نقل شد و اوصاف ميوه‌هاى گوناگون زياد بهشتى مكرّر ذكر شده و اجمالش آنستكه تمام محسّنات ميوه‌هاى دنيا را دارد و از تمام عيوب آنها مبرّى است و هر چه از آنها خورده شود كم نميشود و آنجا در هر خوراكى بقدريكه شخص در دنيا خورده ميخورد و كفّار و مشركين (و قمّى ره فرموده دشمنان آل محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم) در عذاب جهنّم مخلّدند و تخفيف عذابى براى آنها نيست و مأيوس از هر خيرى ميباشند و تشتهى الأنفس بدون ضمير مفعول نيز قرائت شده و گفته‌اند آن بهتر است براى آنكه كلمه طولانى نشود.

الأَخِلاّءُ يَومَئِذٍ بَعضُهُم‌ لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ إِلاَّ المُتَّقِين‌َ (67)

دوستان‌ و رفقاء دنيايي‌ ‌که‌ جون‌ ‌در‌ جون‌ يكديگر مي‌كنند و مي‌گويند ‌ما يك‌ جون‌ ‌در‌ دو قالب‌ هستيم‌ فرداي‌ قيامت‌ ‌با‌ يكديگر كمال‌ عداوت‌ ‌را‌ دارند ‌که‌ مي‌گويند تو مرا جهنمي‌ كردي‌ ‌اگر‌ تو نبودي‌ ‌من‌ بهشتي‌ مي‌شدم‌ مگر متقين‌ كمال‌ الفت‌ و محبّت‌ ‌را‌ دارند و ‌هر‌ كدام‌ ‌از‌ ديگري‌ تشكّر مي‌كند ‌که‌ تو مرا سعادتمند كردي‌ ‌اگر‌ تو نبودي‌ ‌من‌ موفق‌ نمي‌شدم‌.

الأَخِلّاءُ يَومَئِذٍ بَعضُهُم‌ لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ روز قيامت‌ روزي‌ ‌است‌ ‌که‌ مي‌فرمايد يَوم‌َ يَفِرُّ المَرءُ مِن‌ أَخِيه‌ِ وَ أُمِّه‌ِ وَ أَبِيه‌ِ وَ صاحِبَتِه‌ِ وَ بَنِيه‌ِ لِكُل‌ِّ امرِئ‌ٍ مِنهُم‌ يَومَئِذٍ شَأن‌ٌ يُغنِيه‌ِ‌-‌ عبس‌ آيه 34 ‌الي‌ 37.

إِلَّا المُتَّقِين‌َ مكرر مراتب‌ تقوي‌ ‌را‌ تذكر داده‌ايم‌ ‌که‌ مرتبه اولي‌ ايمان‌ ‌است‌ ‌که‌ تقواي‌ ‌از‌ عقائد فاسده‌ مذاهب‌ باطله‌ و اهل‌ ضلالت‌ و منكر ضروريات‌ دين‌ و مذهب‌ و اهل‌ بدعت‌ ‌باشد‌ ‌ثم‌ ‌از‌ اخلاق‌ رذيله‌ و صفات‌ خبيثه‌ ‌ثم‌ ‌از‌ معاصي‌ كبار ‌ثم‌ ‌از‌ كليه معاصي‌ ‌ثم‌ ‌از‌ زخارف‌ دنيا ‌ما زاد ‌از‌ ضرورت‌ ‌ثم‌ ‌از‌ توجه‌ ‌به‌ ‌غير‌ ‌خدا‌ سپس‌ خداوند تفضلاتي‌ ‌که‌ نسبت‌ ‌به‌ متقين‌ دارد و مثوباتي‌ ‌که‌ ‌به‌ ‌آنها‌ عنايت‌ مي‌فرمايد بيان‌ مي‌كند.

]

(آیه 67)- سپس از حالت دوستانی که در مسیر گناه و فساد، و یا زرق و برق دنیا، دست مودت به هم می‌دهند پرده برداشته، می‌گوید: «دوستان در آن روز دشمن یکدیگرند مگر پرهیزکاران»! (الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ).

تبدیل شدن این گونه دوستیها به عداوت در آن روز طبیعی است، چرا که هرکدام از آنها دیگری را عامل بدبختی و بیچارگی خود می‌شمرد، تنها پرهیزکارانند که پیوند دوستی آنها جاودانی است، چرا که بر محور ارزشهای جاودانی دور می‌زند، و نتایج پر بارش در قیامت آشکارتر می‌شود.